Làn sóng khoa học phi tập trung (DeSci) kết hợp với trí tuệ nhân tạo đang tạo ra một cuộc cách mạng trong ngành nghiên cứu khoa học. Các tổ chức truyền thống có thể sẽ phải thích nghi hoặc đối mặt với nguy cơ bị đào thải.
Khoa học luôn hướng đến việc phá vỡ các giới hạn, nhưng ngày nay, nhiều rào cản vẫn tồn tại – các tạp chí khoa học đóng kín, các tổ chức chuyển động chậm chạp và nguồn tài trợ nghiên cứu bị khóa sau những cánh cửa quan liêu. Hệ thống này được thiết kế cho những “người gác cổng”, không phải cho những nhà khám phá. Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu chúng ta có thể phá bỏ những bức tường này? Điều gì sẽ xảy ra nếu khoa học được giải phóng?
Trong vài năm qua, chúng ta đã chứng kiến khoa học phi tập trung (DeSci) chuyển mình từ một thí nghiệm táo bạo thành một trong những lĩnh vực sôi động nhất của crypto. Từng bị coi là một ý tưởng ngách, DeSci giờ đây đã trở thành một phong trào trị giá hàng tỷ đô la. Tính đến đầu năm 2025, các token DeSci hàng đầu sở hữu tổng vốn hóa thị trường khoảng 1 tỷ USD. Đà phát triển không thể phủ nhận: một nửa trong số 10 dự án hàng đầu trong lĩnh vực này đã ra mắt chỉ trong năm ngoái, theo báo cáo từ Messari.
Tuy nhiên, nguồn năng lượng thuần túy vẫn chưa đủ. DeSci vẫn phải đối mặt với những thách thức đáng gờm: khả năng mở rộng, kiểm soát chất lượng, khả năng tái tạo và áp dụng trong thực tế. Đó là một tầm nhìn đang chuyển động, không phải một cuộc cách mạng hoàn thiện. Và đó là nơi trí tuệ nhân tạo tham gia – không chỉ như một công cụ mà còn là mảnh ghép còn thiếu có thể đưa DeSci từ một thí nghiệm táo bạo trở thành một lực lượng không thể ngăn cản.
AI đã và đang định hình lại bối cảnh khoa học truyền thống (TradSci): sàng lọc qua các bộ dữ liệu khổng lồ, phát hiện các mẫu ẩn, giải quyết các vấn đề từng mất hàng thập kỷ để giải quyết, tiến vào nghiên cứu tuổi thọ, và đẩy nhanh phát triển thuốc, khoa học vật liệu và sinh học tính toán. Tuy nhiên, dù có nhiều tiềm năng, quyền truy cập vào AI vẫn bị kiểm soát chặt chẽ và độc quyền bởi một số ít tập đoàn, trường đại học ưu tú và các tổ chức được chính phủ hỗ trợ.
Điều gì sẽ xảy ra nếu hai lực lượng này – cơ sở hạ tầng phi tập trung của DeSci và sức mạnh của AI – hợp nhất thành một hệ thống? Một hệ thống nơi khoa học được phi tập trung hóa, thông minh, tự chủ và cởi mở triệt để?
Hãy gọi nó là DeScAI.
Khoa học, nhưng không thể ngăn cản
Hãy tưởng tượng một thế giới nơi mọi thí nghiệm, mọi bộ dữ liệu và mọi khám phá không bị chôn vùi trong các tạp chí trả phí hoặc bị mắc kẹt trong các kho độc quyền, mà lưu thông liền mạch qua một mạng lưới phi tập trung, sống động. Đây là tầm nhìn của DeScAI, nơi blockchain và AI kết hợp để xây dựng một hệ sinh thái mở, thông minh và tự duy trì. Kiến thức không chỉ được lưu trữ – nó thở, phát triển và kết nối. AI tìm kiếm qua các bộ dữ liệu khổng lồ, liên kết nghiên cứu giữa các ngành học, khám phá những hiểu biết ẩn và biến những phát hiện biệt lập thành dòng máu trí tuệ chung.
Trong thời gian dài, các nhà nghiên cứu độc lập đã phải vật lộn để tiếp cận các công cụ AI cần thiết cho nghiên cứu và phân tích dữ liệu lớn. DeScAI có thể viết lại phương trình này bằng cách biến thế giới thành một siêu máy tính phi tập trung khổng lồ. Mọi bộ xử lý rảnh rỗi, mọi máy chủ dư thừa và mọi tài nguyên chưa được khai thác đều có thể đóng góp vào một lưới toàn cầu, nơi sức mạnh tính toán không phải là một hàng hóa mà là tài sản chung. Cần lập bản đồ não người hoặc huấn luyện mô hình đa dạng sinh học? Không cần phải cầu xin một gã khổng lồ công nghệ – chỉ cần khai thác vào cỗ máy tập thể. Các ưu đãi thông minh đảm bảo công bằng; AI tối ưu hóa phân phối; và khoa học tiến bộ với tốc độ chưa từng thấy trước đây.
Còn về tài trợ thì sao? Hệ thống tài trợ ngày nay là một mê cung của sự chậm trễ, thiên vị và ra quyết định không minh bạch. DeScAI có thể thay thế mô hình lỗi thời này bằng một thị trường ý tưởng, nơi bất kỳ ai – nhà nghiên cứu, người hâm mộ, thậm chí là công dân tò mò – có thể trực tiếp hỗ trợ các dự án đột phá. Không cần hội đồng ưu tú, không cần quan liêu vô tận. Các nền tảng có sự hỗ trợ của AI phân tích đề xuất, đề xuất hợp tác và giúp cộng đồng bỏ phiếu bằng nguồn lực của họ. Nếu một ý tưởng có giá trị, nó sẽ nhận được sự hỗ trợ xứng đáng – dù từ một người hay 10.000 người.
Sự phản kháng sẽ dữ dội
Các nhà xuất bản học thuật, cơ quan chính phủ và phòng thí nghiệm nghiên cứu của các tập đoàn đã xây dựng ảnh hưởng của họ trên sự độc quyền. Họ sẽ không sẵn lòng chấp nhận một hệ thống mở nơi kiến thức lưu thông tự do, nghiên cứu có thể xác minh theo thời gian thực và tài trợ không còn phụ thuộc vào quyết định thể chế.
Một số dự án trong lĩnh vực này sẽ gặp khó khăn, mang lại cho các nhà phê bình đạn dược để bác bỏ phong trào. Họ có thể lập luận rằng giám sát phi tập trung không thể duy trì cùng mức độ kiểm soát chất lượng, và thật không thực tế khi mong đợi quản trị từ một tập hợp các chủ sở hữu token và đại lý tự trị. Tuy nhiên, thành công của DeScAI không phụ thuộc vào việc phá vỡ trật tự nghiên cứu hiện tại – nó phụ thuộc vào việc chứng minh hiệu quả, công bằng và đổi mới vượt trội. Cuối cùng, nó cung cấp một hệ sinh thái song song mà bất kỳ ai cũng có thể tham gia, xây dựng niềm tin thông qua sổ cái mở, bằng chứng mật mã và phương pháp được xác minh bởi AI.
Làn sóng khoa học phi tập trung kết hợp với trí tuệ nhân tạo đang tạo ra một cuộc cách mạng mới trong cách thức nghiên cứu và tạo ra kiến thức. Đây không chỉ là một xu hướng tạm thời mà là sự chuyển đổi có tính quyết định cho tương lai của khoa học. Các tổ chức truyền thống đang đứng trước ngã ba đường: hoặc đón nhận sự thay đổi, hoặc chấp nhận rủi ro bị đào thải trong kỷ nguyên mới của khoa học không biên giới.